Καρλ Μαρξ: Ενας στοχαστής για τον 21ο αιώνα

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

ΜΕΤΑ την κατάρρευση της ΕΣΣΔ κυριάρχησε η πεποίθηση ότι ο Μαρξ είναι ένας στοχαστής που ανήκει οριστικά στο παρελθόν, που συνδέεται δηλαδή με τις πολιτικές εμπειρίες των σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών κινημάτων των δυο προηγούμενων αιώνων και επομένως πρέπει να πάψει να θεωρείται σημαντικός για τη σημερινή εποχή. Στο βιβλίο του «Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο. Μαρξ και μαρξισμός 1840-2011» (που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις «Θεμέλιο»), ο βρετανός ιστορικός Ερικ Χομπσμπάουμ υποστηρίζει, αντίθετα, ότι ο Μαρξ είναι «ένας σπουδαίος στοχαστής για τον 21ο αιώνα».

Τονίζει μάλιστα πως το γεγονός ότι δεν υπάρχουν πλέον τα κομμουνιστικά καθεστώτα μάς επιτρέπει να διαβάσουμε τον Μαρξ χωρίς προκαταλήψεις, απελευθερώνοντάς τον από τις δογματικές ερμηνείες που πρότειναν οι διάφοροι «μαρξισμοί» και κυρίως από την ταύτισή του με τη λενινιστική θεωρία.

Ετσι θα καταστεί δυνατό να θέσουμε τα ίδια τα ερωτήματα που έθεσε ο Μαρξ, χωρίς να δώσουμε σε αυτά τις ίδιες απαντήσεις που έδιναν οι μαθητές και οι οπαδοί του, δηλαδή οι μαρξιστές του παρελθόντος. Οχι επειδή αυτές ήταν όλες εσφαλμένες, αλλά επειδή σχεδόν πάντα ήταν αποσπασματικές και μονόπλευρες απαντήσεις. Εντόπιζαν πρώτα ένα στοιχείο του έργου του, το απομόνωναν έπειτα και τέλος το απολυτοποιούσαν, απλοποιώντας ή και διαστρεβλώνοντας τη σκέψη του. Πολλοί μαρξιστές μετέτρεψαν έτσι τη σκέψη του Μαρξ σε δόγμα και πάνω σε αυτή τη βάση διαμορφώθηκαν και αντιπαρατέθηκαν ορθοδοξίες και αιρέσεις.

Μια κριτική και απροκατάληπτη ανάγνωση του έργου του αποκαλύπτει αντίθετα έναν στοχαστή ικανό να επανεξετάζει και να αναθεωρεί διαρκώς τα πορίσματα των ερευνών του. Τα γραπτά του αποτελούν ένα ανολοκλήρωτο έργο, ένα έργο ανοιχτό, σε διαρκή εξέλιξη. Και ο ίδιος αντιλαμβανόταν τη σκέψη του ως μια κριτική μέθοδο ανάλυσης της πραγματικότητας και όχι ως ένα αύταρκες και κλειστό σύστημα ιδεών. Σε σημείο μάλιστα που, μπροστά στις δογματικές ερμηνείες του έργου του που έδιναν ενθουσιώδεις οπαδοί του, αυτός προτιμούσε να δηλώνει: «Εγώ δεν είμαι μαρξιστής».

Εφαρμόζοντας αυτή την κριτική μέθοδο, ο «μαρξιστής» Χομπσμπάουμ διαπιστώνει ότι «πολλά από όσα έγραψε ο Μαρξ είναι παρωχημένα και κάποια δεν είναι πλέον αποδεκτά». Υπάρχουν όμως και πολλά καίρια σημεία της ανάλυσης του Μαρξ που «παραμένουν βάσιμα και ουσιώδη». Διαψεύστηκαν βέβαια πολλές από τις προβλέψεις του και ιδιαίτερα εκείνη που υπέθετε ότι η εξαθλίωση και η συνακόλουθη πολιτική ριζοσπαστικοποίηση του προλεταριάτου θα οδηγούσε αναπόφευκτα στην επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού και στον σοσιαλισμό. Διατηρεί όμως την αξία της και παραμένει ανυπέρβλητη η μαρξική ανάλυση της παγκόσμιας δυναμικής της καπιταλιστικής ανάπτυξης και των εσωτερικών της αντιφάσεων. Σήμερα μάλιστα φαίνεται ακόμα πιο έγκυρη και ισχυρή, επειδή η ενοποίηση των αγορών (των εμπορευμάτων, του χρήματος, των συμβόλων, των τρόπων ζωής) ενισχύει εκείνα τα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού που είχε αναδείξει και περιγράψει ο Μαρξ.

Ποιος μπορεί πράγματι να αρνηθεί το γεγονός ότι ο καπιταλισμός (ο οποίος έχει γίνει σε μεγάλο βαθμό χρηματοπιστωτικός, όπως ο Μαρξ προέβλεπε) γεννάει περιοδικά κρίσεις, υφέσεις, μαζική ανεργία και κοινωνικές ανισότητες; Μήπως δεν είναι αλήθεια ότι ο πλούτος συγκεντρώνεται σε όλο και λιγότερα χέρια; Και πώς να μη θεωρήσουμε επιτακτική την αναγκαιότητα -που υποδεικνύει και ο Χομπσμπάουμ με τον τίτλο του έργου του- «να αλλάξουμε τον κόσμο»;

Το έργο του Μαρξ παραμένει πολύτιμο και αναγκαίο πνευματικό εφόδιο για όλους όσοι θέλουν μια διαφορετική κοινωνία, καλύτερη και πιο δίκαιη από τη σημερινή. Στο παρελθόν αυτή η αλλαγή ταυτίστηκε από τους περισσότερους μαρξιστές με την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού και τη μετάβαση στον σοσιαλισμό. Το ερώτημα όμως που τίθεται σήμερα (και δεν το αποφεύγει ο Χομπσμπάουμ) είναι: Να αλλάξουμε τον κόσμο και να τον κάνουμε καλύτερο σημαίνει υποχρεωτικά να ανατρέψουμε τον καπιταλισμό και να οικοδομήσουμε το σοσιαλισμό; Σημαίνει δηλαδή να εξαλείψουμε τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και να θεμελιώσουμε μιαν οικονομία που θα βασίζεται στην κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής;

Στις ιστορικές εμπειρίες οικοδόμησης του σοσιαλισμού η κοινωνικοποίηση ταυτίστηκε με την κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και γέννησε όχι μόνον αρνητικά οικονομικά αποτελέσματα αλλά και αυταρχικά καθεστώτα που εκμηδένισαν την ανθρώπινη ελευθερία. Ο Χομπσμπάουμ δεν παραγνωρίζει αυτό το σκληρό μάθημα που μας κληροδοτεί η ιστορία του εικοστού αιώνα. Ο «σοσιαλισμός», όπως εφαρμόστηκε στην ΕΣΣΔ και στις άλλες κεντρικά σχεδιασμένες οικονομίες, έχει πεθάνει και δεν πρόκειται να αναγεννηθεί. Οπως εξηγεί ο Χομπσμπάουμ, ο Μαρξ δεν μας άφησε συγκεκριμένες αναλύσεις για τα οικονομικά του σοσιαλισμού και οι οπαδοί του στον εικοστό αιώνα -τόσο οι σοσιαλδημοκράτες όσο και οι κομμουνιστές- εμπνεύστηκαν τη σχεδιασμένη οικονομία από το παράδειγμα της πολεμικής οικονομίας που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου.

Σημειώνει ο βρετανός ιστορικός: «Από τη δεκαετία του 1980 έγινε φανερό πως οι σοσιαλιστές, είτε οι μαρξιστές είτε οι άλλοι, έμειναν χωρίς την παραδοσιακή εναλλακτική λύση τους απέναντι στον καπιταλισμό, εκτός αν ξανασκεφτούν τι εννοούσαν με τον “σοσιαλισμό” ή μέχρι να το ξανασκεφτούν».

Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 κατέδειξε ωστόσο τη χρεοκοπία του φονταμενταλισμού της αγοράς και, μολονότι δεν υπάρχει στον ορίζοντα ένα ριζικά εναλλακτικό οικονομικό και κοινωνικό σύστημα, «το ενδεχόμενο της διάλυσης, ακόμη και της κατάρρευσης, του υπάρχοντος συστήματος δεν πρέπει πλέον να αποκλείεται».

Τα μεγάλα προβλήματα του 21ου αιώνα απαιτούν λύσεις τις οποίες δεν μπορούν να δώσουν ούτε η ελεύθερη αγορά ούτε ο παραδοσιακός πολιτικός φιλελευθερισμός. Ιδού γιατί, «άλλη μία φορά, έχει έρθει η ώρα να πάρουμε τον Μαρξ στα σοβαρά».

Πηγη: Εφημερίδα Ελευθεροτυπία