Μια τόσο μεγάλη απουσία...

Συμπληρώνονται 30 χρόνια από τον θάνατο του Νίκου Πουλαντζά, του κορυφαίου Ελληνα μαρξιστή φιλόσοφου. Ο Νίκος Πουλαντζάς (1936-1979) θεωρητικός της πολιτικής κοινωνιολογίας που έδρασε για πολλά χρόνια στο Παρίσι. Συμμετείχε ενεργά στο φοιτητικό κίνημα μέσα απ' τη Νεολαία της ΕΔΑ, υπήρξε μέλος του παράνομου ΚΚΕ και μετά τη διάσπαση του κόμματος το 1968 τάχθηκε με το ΚΚΕ Εσωτερικού, τοποθετημένος στην αριστερή του πτέρυγα. Τη δεκαετία του 1970, ο Πουλαντζάς ήταν γνωστός, μαζί με τον Λουί Αλτουσέρ, ως ηγετική μορφή του δομικού μαρξισμού. Υπερασπίστηκε τις θεωρητικές θέσεις του λενινισμού, αλλά υποστήριξε τη στρατηγική του ευρωκομμουνισμού, χωρίς να εγκαταλείψει την αριστερή κριτική στην πολιτική των δυτικών ΚΚ. Είναι περισσότερο γνωστός για το θεωρητικό του έργο αναφορικά με το κράτος. Προσέφερε, επίσης, μαρξιστικές συνεισφορές στην ανάλυση του φασισμού, των κοινωνικών τάξεων στον σύγχρονο κόσμο και την κατάρρευση των δικτατοριών στη νότια Ευρώπη (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα) κατά τη δεκαετία του 1970. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο VIII του Παρισιού, όπου και αυτοκτόνησε το 1979.

Ο Πουλαντζάς δεν αποδέχεται τη μαρξιστική θεωρία ότι το κράτος συνιστά όργανο ταξικής κυριαρχίας κι επιβολής. Απεναντίας, ουσιαστικά το θεωρεί όργανο εξισορρόπησης των ταξικών ανταγωνισμών. Στόχος του σοσιαλισμού, τονίζει, δεν είναι η επαναστατική ήττα του κεφαλαιοκρατικού κράτους, αλλά η «ριζική μεταβολή» του. Εξ ου και υποβλήθηκε σε αυστηρή κριτική από τους θεωρητικούς της μαρξιστικής-λενινιστικής κατεύθυνσης.
Ο Πουλαντζάς άφησε παρακαταθήκη στις νεώτερες γενιές τη σκέψη ότι ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα είναι σοσιαλισμός!

Γράφει σχετικά: «Η ιστορία δεν μας έχει δώσει ως τώρα επιτυχημένο πείραμα δημοκρατικού δρόμου προς το σοσιαλισμό: απεναντίας μας έδωσε αρνητικά παραδείγματα προς αποφυγήν και σφάλματα για μελέτη, πράγμα όχι αμελητέο. Ασφαλώς, μπορεί κανείς ν’ αντιτείνει, στο όνομα φυσικά του ρεαλισμού (του ρεαλισμού της δικτατορίας του προλεταριάτου ή του ρεαλισμού των άλλων, των υγιώς σκεπτόμενων νεοφιλελεύθερων) πως αν αυτός ο δημοκρατικός σοσιαλισμός δεν υπήρξε ακόμη πουθενά είναι διότι είναι ανέφικτος. Ίσως: δεν έχουμε πια τη χιλιαστική πίστη, τη βασισμένη σε μερικούς σιδερένιους νόμους μιας αναπόφευκτης δημοκρατικής και σοσιαλιστικής επανάστασης. Ένα όμως είναι βέβαιο: ο σοσιαλισμός θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα είναι σοσιαλισμός. Επιπλέον, η αισιοδοξία μας για το δημοκρατικό δρόμο προς το σοσιαλισμό δεν θα πρέπει να μας κάνει να τον θεωρούμε σαν μια ‘βασιλική ατραπό’, ευκολοδιάβατη και δίχως κινδύνους. Κίνδυνοι υπάρχουν, αλλά κάπως μετατοπισμένοι: τελικά, οι κίνδυνοι είναι να πάρουμε το δρόμο που οδηγεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στις σφαγές και να είμαστε, εμείς, τα διαλεχτά τους θύματα. Σ’ αυτό θ’ απαντήσω ότι, κίνδυνος για κίνδυνος, είναι πάντως προτιμότερος παρά να σφάζουμε τους άλλους για να καταλήξουμε κι οι ίδιοι κάτω από το λεπίδι κάποιας Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας ή κάποιου Δικτάτορα του προλεταριάτου.

Κίνδυνοι του δημοκρατικού σοσιαλισμού που δεν θα μπορούσαμε σίγουρα ν’ αποφύγουμε παρά μόνο μ’ έναν τρόπο: να κάτσουμε φρόνιμα και να βαδίσουμε δίχως λοξοδρομήματα υπό την προστασία και την επιτήρηση της προχωρημένης φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία ......».

Από το κεφάλαιο «Προς ένα Δημοκρατικό Σοσιαλισμό» του βιβλίου του Νίκου Πουλαντζά «Το Κράτος, η Εξουσία, ο Σοσιαλισμός». Εκδόσεις Θεμέλιο, γ΄ έκδοση 2008.

Παιδί της εποχής του

Του Άγγελου Ελεφάντη

Να, λοιπόν που ο αιφνίδιος και «παράλογος» θάνατος του Νίκου Πουλαντζά μας αναγκάζει να κουβεντιάσουμε εκείνα που δεν πιάναμε στα χείλη μας όσο ζούσε. Μακάβρια η αφορμή. Τόσο το χειρότερο για μας τους επιζώντες. Μα πώς αλλιώς να γίνει, όταν τίποτε άλλο δεν ταράζει το μαχμουρλίκι της ψυχής μας;

Ο Πουλαντζάς δεν πολεμούσε σ’ ένα χαμένο πόλεμο. Η πίστη του πως μπορεί να υπάρξει μαρξισμός, πως μπορεί να αναγεννηθεί η Αριστερά, ότι μπορεί να ξεπεραστεί η κρίση, πως μπορούν οι άνθρωποι, να ξαναπάρουν στα χέρια τους την υπόθεση του σοσιαλισμού, η βαθιά του πεποίθηση πως ο «σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει ποτέ» δεν ήταν άδεια λόγια της ακαδημαϊκής πολιτικολογούσας βαβούρας. Όπως επίσης δεν ήταν εκλάμψεις του «μεγάλου» στοχαστή που έφυγε, εκλάμψεις που γεννήθηκαν στο κενό και έπεσαν στο κενό. Ας μη δεχτούμε κι εμείς ότι ο Πουλαντζάς έπεσε στο κενό.

Ποιοι εμείς;

Πολλοί, πάρα πολλοί, αλλά κατ’ αρχήν εμείς οι Αριστεροί, όσοι τέλος πάντων απομείναμε.

Μαχητής ο Νίκος Πουλαντζάς σ’ αυτόν τον μεγάλο πόλεμο για το σοσιαλισμό, ήταν παιδί της εποχής του. Κι αν σήμερα πρέπει να ξαναπιάσουμε το έργο του σελίδα τη σελίδα, πρέπει επίσης να ξαναθυμηθούμε χρόνο το χρόνο τη δεκαπενταετία που το έργο αυτό φτιάχτηκε. Είναι ένα έργο που χρονολογείται και χρονολογεί.

Δεν είναι της ώρας η συνολική αποτίμησή του, ούτε η περιπλάνηση στο πνευματικό του δρομολόγιο. Θέλω μόνο τώρα να υπενθυμίσω τις φωνές που άκουγε στο δρόμο, που τις ακούγαμε όλοι, καθώς φτιάχνονταν η «Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις», ο «Φασισμός και Δικτατορία», «Οι κοινωνικές τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό», «Η κρίση των Δικτατοριών», «Η κρίση του Κράτους», «Το κράτος, η εξουσία και ο σοσιαλισμός». Από τις φωνές αυτές ερχόταν μια πρώτη ύλη, επίμονη, διαπεραστική, διάχυτη. Ήταν η ύλη των επιστημονικών, των πολιτικών και των κοινωνικών γεγονότων της δεκαετίας του ’60 και ’70 από την οποία δεν προσταστεύεσαι παρά μόνο με τεράστια στρώματα παχυδερμίας. Ποτέ όμως όταν διαθέτεις τη διαφάνεια που φαίνεται ότι είχε ο Ν. Πουλαντζάς.

Βρέθηκε λοιπόν σε μια εποχή που σήμανε το τέλος του θεωρητικού δογματισμού, το τέλος της μαρξόφωνης ψαλμωδίας. Μόλις είχε αρχίσει να λύνεται, μ’ άτακτο τρόπο είναι αλήθεια, η αυτοπολιορκία των κομμουνιστών όλου του κόσμου. Πιο σωστά βρέθηκε σε εποχή που είχε εγγράψει στην ημερήσια διάταξη τη δυνατότητα ν’ αρχίσει πόλεμος ενάντια στο δογματισμό, πόλεμος που διαρκεί ακόμη με αβέβαια τα αποτελέσματα, ασαφείς και μετατοπιζόμενες τις παρατάξεις και που κανείς δεν ξέρει πόσο θα βαστάξει ακόμη. «Το μέλλον διαρκεί πολύ», έγραφε το 1970.

Βρισκόμαστε, λοιπόν στα μέσα της δεκαετίας του ’60. Αν καταγράψουμε τις μέχρι το 1979 τεράστιες ανακατατάξεις, τις αναταραχές, τα κινήματα και τις επαναστάσεις θα δούμε ότι ήρθε το μέσα έξω. Απελευθερωτικά κινήματα στον Τρίτο Κόσμο, έξαρση της σοβιετοκινεζικής σύγκρουσης, πραξικόπημα στην Ελλάδα, Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα, Πόλεμος στο Βιετνάμ, τα φοιτητικά κινήματα στην Ευρώπη και την Αμερική, το γενικό ξύπνημα της γηραιάς Ηπείρου, ο Μάης το ’68, το ιταλικό ζεστό φθινόπωρο, η εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, οι αραβο-ισραηλινοί πόλεμοι, η πτώση των δικτατοριών, η άνοδος και η ήττα της γαλλικής αριστεράς, η ιρανική επανάσταση, οι κομμουνισοκομμουνιστικοί πόλεμοι στην Ινδοκίνα. Τα ίδια χρόνια αναπτύχθηκαν νέα κοινωνικά κινήματα, είδαν το φως πλήθος οι οργανώσεις, μαοϊκές, τροτσκιστικές, αναρχικές, για να χαθούν οι πιο πολλές μαζί με το πέρασμα της εφηβείας των μελών τους. Οι εργατικές τάξεις της Ευρώπης, ύστερα από δεκαετίες, ξανάρθαν στο ιστορικό προσκήνιο πρωταγωνιστικά. Ταυτόχρονα στο χώρο της επιστήμης, των ιδεών και της θεωρίας πληττόταν θανάσιμα η επίσημη ορθοδοξία του Μοναδικού και Αλάθητου Κέντρου. Κι όλα αυτά όχι μόνο με νίκες αλλά και ήττες, όχι ίσα εμπρός προς την «πρόοδο» αλλά και ολοταχώς προς τα πίσω, όχι μόνο με το κεφάλι ψηλά αλλά και με τη ράχη σκυμμένη, όχι μόνο ανοίγοντας ορίζοντες αλλά και σφαλίζοντας πόρτες που χτες ακόμη θεωρούσαμε ορθάνοιχτες. Συχνά, και ιδιαίτερα τα τρία τελευταία χρόνια, απολογούμενοι, αμυνόμενοι, στο τελευταίο χαράκωμα.

Ο Ν. Πουλαντζάς πέρασε, απ’ όλα αυτά τα χαρακώματα που έφτιαχνε η εποχή του βάζοντας συνέχεια τις φωνές, ουρλιάζοντας με πάθος, δυνατά. Είπε και έκανε τα σωστά ή τα λάθη, ποτέ όμως σπίτι του, ποτέ από πίσω. Κι έτσι διέπραξε όλα τα «σωστά» κι όλα τα «λάθη» του μαχητή. Ποτέ του παρατηρητή. Ίσως αυτό χρειαστεί πολύ για να καταλάβουμε κάτι απ’ όσα έγραψε. Τα υπόλοιπα θα είναι της δικαιοδοσίας κάποιας έδρας «πουλαντζολογίας».

Σημείωση: Το κείμενο που δημοσιεύουμε είναι απόσπασμα από μια εκτενέστερη αναφορά στο έργο του Ν. Πουλαντζά, που δημοσιεύτηκε στην «Αυγή» λίγο μετά το θάνατό του.

Βιβλιογραφία

«Θέματα της μαρξιστικής αντίληψης περί κράτους» στο Μαρξισμός και Επιστήμη, Β΄ Εβδομάδα Μαρξιστικής Σκέψης, Αθήνα: Εκδ. Θεμέλιο, 1966.

Η κρίση των δικτατοριών: Πορτογαλία-Ελλάδα-Ισπανία, Αθήνα: Εκδ. Ολκός, 1975 (επανέκδοση Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς - Θεμέλιο, 2006)

Φασισμός και δικτατορία: Η Τρίτη Διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό, Αθήνα: Εκδ. Ολκός, Αθήνα: Εκδ. Ολκός (επανέκδοση ΙΝΠ-Θεμέλιο, 2006)

Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις, Αθήνα: Εκδ. Θεμέλιο, 1975

Οι κοινωνικές τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό, Αθήνα: Εκδ. Θεμέλιο, 1975

Η κρίση του κράτους, Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση, 1978

Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός. Αθήνα: Εκδ. Θεμέλιο, 1982

Για τον Γκράμσι: Μεταξύ Σαρτρ και Αλτουσέρ παρεμβάσεις, Αθήνα: Εκδ. Πολύτυπο, 1984

Πουλαντζάς Νίκος, Μίλιμπαντ Ραλφ και Φάυ Ζαν Πιέρ, Προβλήματα του Σύγχρονου Κράτους και του Φασιστικού Φαινομένου, Αθήνα: Εκδ. Θεμέλιο, 1984.