Ενας πρόδρομος της ανανέωσης

ΓΚΡΑΜΣΙ 70 χρόνια από τον θάνατό του


ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ


Στις 27 Απριλίου του 1937 πέθανε σε μια κλινική της Ρώμης ο Αντόνιο Γκράμσι. Ηταν 46 ετών. Η υγεία του είχε φθαρεί ανεπανόρθωτα στα χρόνια του εγκλεισμού του στη φυλακή. Ο φασισμός κατόρθωσε να εξοντώσει έναν από τους πιο συνεπείς και επικίνδυνους αντιπάλους του. Η Ιταλία έχασε έναν σπουδαίο ερμηνευτή της ιστορίας της και της κουλτούρας της και το διεθνές εργατικό κίνημα έναν επαναστάτη πολιτικό ηγέτη, που ήταν ταυτόχρονα και ένας μεγάλος διανοούμενος. Το αληθινό ηθικο-πολιτικό και πνευματικό μέγεθος και η δημιουργική δύναμη αυτής της εξαιρετικής προσωπικότητας θα αναδειχθούν κάμποσα χρόνια αργότερα, με τη δημοσίευση των «Τετραδίων της φυλακής». Στις σελίδες των «Τετραδίων» συναντάμε έναν μοναδικό πλούτο αναλύσεων και ιδεών, μια πρωτότυπη «φιλοσοφία της πράξης», η οποία τοποθετείται στον αντίποδα της θεωρητικής ορθοδοξίας που κυριαρχούσε τότε στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.

Ο Γκράμσι έζησε την τραγωδία της ήττας του εργατικού κινήματος και της επικράτησης του φασισμού. Υποχρεώθηκε να πάρει κριτικές αποστάσεις από το όραμα μιας γρήγορης επαναστατικής παλιγγενεσίας και από τη στρατηγική υπόθεση μιας επανάληψης του Ρωσικού Οκτώβρη στην ευρωπαϊκή Δύση. Θέλησε, αντίθετα, να εμβαθύνει στην ανάλυση του πολύπλοκου και αντιφατικού χαρακτήρα της διαδικασίας κοινωνικού και πολιτικού μετασχηματισμού. Εντόπισε το πεδίο αντιστάσεων της κυρίαρχης εξουσίας, όχι μόνο στο πολιτικό κράτος, αλλά και στην κοινωνία πολιτών. Επέμεινε ιδιαίτερα όχι μόνο στην οικονομική και πολιτική διάσταση, αλλά και στην ιδεολογική ή ακόμη και στην ηθική διάσταση της διαδικασίας διαμόρφωσης της επαναστατικής συνείδησης. Αμφισβήτησε τον μαρξισμό ως ιδεολογία που γεννάει βεβαιότητες, για να τον επαναπροτείνει ως σκέψη ριζικά κριτική, αντιδογματική και αντιιδεολογική. Διέγνωσε την κοινωνική πολυπλοκότητα και ανέλυσε τον ρόλο της κουλτούρας, των διανοουμένων, του κοινού νου, των θρησκείων και των ιδεολογιών στην αναπαραγωγή ενός κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού.

Η ιδέα της ηγεμονίας παραπέμπει στο πρόγραμμα ενός σοσιαλισμού που δεν θα θεμελιώνεται πάνω στη βία και την ανελευθερία ή χάρη στη δράση μιας μικρής ενεργητικής μειοψηφίας, αλλά θα βασίζεται στη συναίνεση και θα προωθεί την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου. Η «ηθική και διανοητική μεταρρύθμιση» (μια έννοια που στον Γκράμσι παίρνει διαφορετικό νόημα από αυτό που είχε στον Ρενάν και στον Σορέλ) γίνεται μέσο και σκοπός του κοινωνικού μετασχηματισμού. Υποδεικνύει. με άλλα λόγια, ότι δεν μπορεί να γίνει καμία ριζική αλλαγή, αν η διαδικασία του μετασχηματισμού δεν αγγίζει και δεν αναμορφώνει τις συνειδήσεις, τις αξίες και τις ηθικές συμπεριφορές των ανθρώπων. Διόλου τυχαία, άλλωστε, ο Γκράμσι πάλευε για να αναγνωριστεί η πολιτική αξία της αλήθειας, σε αντίθεση με την κρατούσα αντίληψη ότι το ψέμα στην πολιτική όχι μόνον επιτρέπεται, αλλά και αποτελεί αναγκαίο και σημαντικό στοιχείο της πολιτικής τέχνης.

Επανεξετάζοντας τις σχέσεις κράτους και κοινωνίας πολιτών και φωτίζοντας τις διαφορές ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, ο Γκράμσι αλλάζει βαθιά την ίδια την ιδέα της επανάστασης. Η εικόνα ενός παλιγγενετικού άλματος, η ιδέα μιας τελικής εφόδου για την κατάληψη της εξουσίας εγκαταλείπεται. Η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι το τελευταίο παράδειγμα «πολέμου κινήσεων». Η εποχή μετά τον Οκτώβρη χαρακτηρίζεται από τη διαλεκτική ανάμεσα σε «παθητική επανάσταση» και «πόλεμο θέσεων». Η πρώτη διατύπωση υποδηλώνει ότι, μετά την ήττα της επανάστασης στην Ευρώπη, οι κυρίαρχες τάξεις είναι εκείνες που διευθύνουν την ανάπτυξη της υποκειμενικότητας των μαζών, υποτάσσοντάς τη στη συνέχεια της δικής τους κυριαρχίας. Η δεύτερη διατύπωση υποδεικνύει την ανάγκη μιας μεταβολής στρατηγικού προσανατολισμού, αφού το μοντέλο του ρωσικού 1917 ήταν εντελώς ακατάλληλο για τη Δύση. Το ζητούμενο για το εργατικό κίνημα είναι να δοκιμάσει στο ανοιχτό πεδίο της κοινωνίας πολιτών την ικανότητά του να εκφράζει μια δύναμη διανοητικής και ηθικής διεύθυνσης ικανή για την ηγεμονία.

Στις αναλύσεις της Τρίτης Διεθνούς ο καπιταλισμός εμφανίζεται σαν ένα σύστημα που έχει φτάσει στο τελικό του στάδιο, και γι' αυτό οδηγείται πλέον στη στασιμότητα, στη γενική κρίση και στην παρακμή. Ο Γκράμσι κατανοεί, αντιθέτως, ότι ο καπιταλισμός διαθέτει μεγάλες ικανότητες αυτοδιόρθωσης και ανανέωσης. Ενώ η κομμουνιστική κουλτούρα, μετά τα γεγονότα των ετών 1929-'32, έβλεπε να έρχεται η καταστροφική γενική κρίση του καπιταλισμού, ο Γκράμσι διαβλέπει την ικανότητα του αμερικανισμού για παγκόσμια ηγεμονία, την ικανότητά του να εκφράζει τη δυναμική του καπιταλισμού εκσυγχρονισμού ώς το σημείο να προδιαγράφει το ορατό μέλλον της Δύσης. Ο Γκράμσι συνειδητοποιεί επίσης ότι, με την κατίσχυση του αμερικανισμού και του φορντισμού, ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε καπιταλισμό και σοσιαλισμό μετατοπίζεται σε ένα πιο προχωρημένο επίπεδο. Η αναμέτρηση για την ηγεμονία δεν θα διεξαχθεί πλέον στο πεδίο που καθορίζεται από την καθυστέρηση της ΕΣΣΔ και από τα φασιστικά καθεστώτα, αλλά θα κριθεί στο ύψος των προβλημάτων που εγείρει το αμερικανικό κοινωνικό μοντέλο (ένα μοντέλο που συνδυάζει φιλελεύθερους πολιτικούς θεσμούς, βιομηχανική ανάπτυξη, νέες μορφές οργάνωσης της εργασίας και της παραγωγής, μαζική κατανάλωση κ.λπ.). Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε σοσιαλισμό και καπιταλισμό δεν εμφανίζεται πλέον με στοιχειώδη και μυωπικό τρόπο ως αντίθεση ανάμεσα σε ανάπτυξη και κρίση, αλλά ως αναμέτρηση ανάμεσα σε δύο διαφορετικής ποιότητας μοντέλα εκσυγχρονισμού. Μια αναμέτρηση που δεν θα κριθεί μόνον από τις επιδόσεις των παραγωγικών και οικονομικών συστημάτων, αλλά και από την ικανότητα των διαφορετικών κοινωνικών μοντέλων να διασφαλίζουν το μεγαλύτερο βαθμό ελευθερίας των υποκειμένων.

Μεταξύ των μεγάλων στοχαστών της Αριστεράς του 20ού αιώνα ο Γκράμσι είναι εκείνος που, περισσότερο από κάθε άλλον, έθεσε ως κεντρικό πρόβλημα το πρόβλημα της ανανέωσης της πολιτικής.

Η θεωρία της ηγεμονίας είναι ουσιαστικά μια προσπάθεια να προσδιοριστεί μια ιδέα της πολιτικής διαφορετική από εκείνη που του κληρονομούσε η παράδοση.

Ενα άλλο μεγάλο μάθημα που παίρνουμε από τον Γκράμσι είναι και το ότι χωρίς έναν ισχυρό δεσμό με την κουλτούρα, δηλαδή με την κριτική σκέψη και τον θεωρητικό στοχασμό, καμία ανανέωση της πολιτικής δεν είναι δυνατή.

Ο σημερινός κόσμος είναι βέβαια πολύ διαφορετικός από εκείνο στον οποίο έζησε, έγραψε και έδρασε ο Γκράμσι. Και σήμερα ωστόσο είναι αναγκαία μια βαθιά ανανέωση της πολιτικής.
Η γκραμσιανή έννοια της ηγεμονίας και οι αναλύσεις των «Τετραδίων» μπορούν ακόμη και σήμερα να προσανατολίζουν την Αριστερά προς μια αντίληψη της κοινωνικής αλλαγής, που δεν θα είναι απλώς πολιτική ή οικονομική, ή μάλλον, για να το πούμε καλύτερα, που θα είναι πολιτική με την υψηλότερη έννοια του όρου, με την έννοια δηλαδή μιας μεγάλης ικανότητας διανοητικής επεξεργασίας, αλλά και υιοθέτησης και επιβεβαίωσης ηθικών αξιών. Οπως πιστοποιεί άλλωστε και η εμπειρία του παρόντος, η πολιτική υποβαθμίζεται σε τεχνική διαχείριση και σε χειραγώγηση, όταν δεν διαθέτει μιαν ανώτερη ηθική και διανοητική έμπνευση, την ικανότητα δηλαδή να ανταποκρίνεται στις βαθύτερες ανάγκες του ανθρώπου". ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/12/2007


ΟΛΟ ΤΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΝΙΟ ΓΚΡΑΜΣΙ ΤΗΣ "ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ" ΕΔΩ