25 Μάρτη 1821

Θεωρώ ότι η 25η Μαρτίου 1821 είναι η σημαντικότερη ημερομηνία στην ιστορία του Ελληνικού Εθνους. Πιστεύω ότι για διάφορους λόγους (πολιτικούς, ιδεολογικούς, κοινωνικούς, θρησκευτικούς) η συντεταγμένη πολιτεία του κράτους που αποκαλείται Ελλάδα, στο περάσμα των χρόνων, κατάφερε να "καλύψει" την Επανάσταση του 1821 με αρκετό... φολκλόρ! Και όμως μια ματιά μόνο αν ρίξετε στην Επανάσταση του '21 θα δείτε όλη την μετέπειτα πορεία του Ελληνικού έθνους. Οκτω χρόνια κράτησε ο αγώνας για την απελευθέρωση και την αυτοδιάθεση και όμως "καταφέραμε" να τα κάνουμε όλα. Ανδραγαθήματα, θυσίες, δυο εμφυλίους, διχόνοιες. Ευτυχώς πολλοί ιστορικοί (θα αναφέρω τα ονόματα του μεγάλου Τάσου Βουρνά και του Σπύρου Ασδραχα γιατί προέρχονται από τον χώρο της Ανανεωτικής Αριστεράς χωρίς να υποτιμώ πολλούς άλλους) έχουν καταθέσει μεγάλα & σημαντικά έργα σχετικά με το 1821. Μάλιστα στα τελευταία χρόνια είδαν το φως της δημοσιότητας πτυχές της Επανάστασης που ήταν παντελώς άγνωστες. Για μένα το σημαντικότερο είναι να μαθαίνουμε για την ιστορία μας. Γι΄αυτό σήμερα στην "Πιπεριά" φιλοξενώ δυο άρθρα που μ' άρεσαν. Του Νίκου Θεοτοκά από την "Αυγή" (που είχε ένα πολύ καλό αφιοέρωμα για την Επανάσταση του 1821) και του Αντώνη Καρκαγιάννη από την "Καθημερινή".

Η οικουμενική δυναμική μιας εθνικής επανάστασης

Του Νίκου Θεοτοκά*

Στις «Αναγνώσεις» της περασμένης Κυριακής υπήρξαν σημαντικές παρεμβάσεις του Δ. Δημηρούλη, της Μ. Πύλια, του Τ. Καγιαλή, του Π.-Ι. Στανγκανέλλη και του Σ. Ροζάνη για το Εικοσιένα, τα διανοητικά ρεύματα και τις ιδεολογικές συγκρούσεις που τροφοδότησε η Επανάσταση. Το αφιέρωμα, όπως διάβασα, συνεχίζεται και σήμερα, ανήμερα της επετείου.

Στο σύντομο αυτό σημείωμα θα ήθελα να επιμείνω σε μια «λεπτομέρεια» που, υπονοούμενη ή αποσιωπούμενη, μένει συχνά έξω από την κουβέντα. Ας μου επιτραπεί, λοιπόν, να θυμίσω κάποιες κοινοτοπίες.

Από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση δημιούργησαν μια δυναμική που προσέβαλε αμετάκλητα τα θεμέλια του παλαιού κόσμου. Είναι η «εποχή των επαναστάσεων», καθώς το ορίζει ο Έρικ Χόμπσμπομ. Από τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του δέκατου ένατου αιώνα, παρά τις μεγάλες ανακατατάξεις και τα κύματα της παλινόρθωσης που σήμανε η ήττα του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, τα παλαιά βασίλεια συγκλονίζονται ξανά από τα φιλελεύθερα προτάγματα των επαναστάσεων.

Μετά το τέλος των πολέμων του Βοναπάρτη και μέσα στο κλίμα της παλινόρθωσης και της Ιεράς Συμμαχίας, οι ιδέες των μεγάλων επαναστάσεων του δεκάτου ογδόου αιώνα και τα φιλελεύθερα αστικά προτάγματα των αρχών του δεκάτου ενάτου κινητοποιούν κοινωνικές διεργασίες, που θέτουν ξανά ως διακύβευμα την παραδοσιακή πολιτική και οικονομική τάξη. Οι ιδέες και οι ανατρεπτικές δράσεις που συνεχίζουν να ζωογονούν τα «φαντάσματα των Ιακωβίνων» απλώνονται από την Ιβηρική έως την Κεντρική Ευρώπη και τη Ρωσία, από τη Βαλκανική ώς τη Βόρεια Αφρική κι από τις εστίες των παλιών ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών μέχρι τις αποικίες τους στην Ασία και την Αμερικανική Ήπειρο.

Πέρα από την «Ελληνική υπόθεση», το 1821 είναι το έτος της εξέγερσης στο Μεξικό μετά τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας του, της ενοποίησης της Αϊτής από τον Ζαν Πιέρ Μπουαγιέ, της διακήρυξης της ανεξαρτησίας του Περού, της Κόστα Ρίκα, του Ελ Σαλβαντόρ, της Γουατεμάλα, της Νικαράγουα, του Σάντο Ντομίνκο, του Παναμά. Η φυσιογνωμία του Σιμόν Μπολιβάρ δεν είναι δυνατόν να απαλειφθεί από τις βασικές πολιτισμικές και πολιτικές παραμέτρους που συγκροτούν το «δυτικό κλίμα» δεξίωσης της Ελληνικής Επανάστασης και το «Φιλελληνικό κίνημα».

Το Εικοσιένα είναι η πιο ευρωπαϊκή στιγμή της ιστορίας του νεότερου ελληνισμού, έγραψε κάποτε ο Σπύρος Ασδραχάς. Η πιο οικουμενική, θα μπορούσα να μεταφράσω. Διότι, όπως το έδειξε τεκμηριωμένα η διδακτορική έρευνα της Γιάννας Τζουρμανά, η επανάσταση και ο πόλεμος της ελληνικής Ανεξαρτησίας δεν μπορούν να «διαβαστούν» έξω και πέρα από την οικουμενική δυναμική των μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών ρευμάτων της νεωτερικότητας, των συγκρούσεων και των επαναστάσεων που, μέσα σε λίγες δεκαετίες, οδήγησαν σε ριζικές ρηγματώσεις του Παλαιού Καθεστώτος.

Ασφαλώς, η διάθλαση των επαναστατικών και ριζοσπαστικά φιλελεύθερων ιδεών στη Βαλκανική και στην Ελλάδα υπήρξε εξόχως σύνθετη διαδικασία, οι χρονικότητες της οποίας υπερβαίνουν τις επιταχύνσεις αλλά και τις αδράνειες που έφερε η δεκαετία του 1820. Οι καταναγκασμοί τους οποίους επέβαλε ο μακρόχρονος πόλεμος, οι κοινωνικές ανακατατάξεις, οι παραδοσιακές αντιδράσεις αλλά τα διακυβεύματα της ηγεμονίας συγκρότησαν, με τη βία εν τέλει, το σύστημα της εθνικής εξουσίας που ανέλαβε, μέσα στις αντιφάσεις του, την πολιτική διαχείριση του πολέμου και του προτάγματος της Ανεξαρτησίας.

* O Nίκος Θεοτοκάς διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Το θαύμα του 1821

Tου Aντωνη Kαρκαγιαννη

Κάθε φορά που σκέφτομαι την Επανάσταση του 1821, νομίζω πως τότε έγινε ένα θαύμα: Μια ασήμαντη επαρχία της απέραντης και κραταιάς οθωμανικής αυτοκρατορίας, ουσιαστικά η Πελοπόννησος, η Στερεά και τα Νησιά, ξεσηκώθηκε, επαναστάτησε, αγωνίσθηκε επί οκτώ χρόνια και τελικά κατάφερε να γίνει κράτος, το οποίο επιβιώνει έως σήμερα, περίπου δύο αιώνες τώρα. Αν ζούσα τότε και με ρωτούσαν οι πλανόδιοι Φιλικοί, ασήμαντοι και αυτοί και φτωχοπρόδρομοι, θα έλεγα ότι το εγχείρημα είναι απονενοημένο, ότι θα αποτύχει και θα καταστρέψει τη χώρα και τον λαό της.

Αλλοτε πάλι, όταν τυχαίνει να διαβάσω βιβλία ξένων περιηγητών, που επισκέφθηκαν την Ελλάδα πριν από το 1821, στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, αναρωτιέμαι: Μήπως δεν ήμασταν τόσο ασήμαντοι και τόσο ανήμποροι όσο μας επιβάλλει να δεχθούμε η συντριπτική για μας σύγκριση με τις υλικές δυνάμεις του αντιπάλου. Και στις μέρες μας παρόμοιες συγκρίσεις αποδεικνύονται εσφαλμένες. Εντελώς πρόσφατα, μόλις προχθές, άρχισα να διαβάζω τον «Ρήγα Βελεστινλή» του Γουντχάουζ (του γνωστού από την Κατοχή Κρις και μετέπειτα καθηγητού της Ιστορίας), εκδόσεις Παπαδήμα, αφιερωμένο μάλιστα στον εκλεκτό φιλόλογο και ιστορικό από τα Γιάννενα, τον Λέανδρο Βρανούση, «συμπολεμιστή στον πρόσφατο αγώνα για την ανεξαρτησία» (εννοεί την κατοχική Αντίσταση). Μεθοδικά, αναλύει πώς γεννήθηκε και πώς αναπτύχθηκε και πέρα από τα όρια της ασήμαντης οθωμανικής επαρχίας, σαν ένα ευρωπαϊκό κίνημα, η ιδέα της επανάστασης για την ελληνική ανεξαρτησία. Σας το συνιστώ...

Φαίνεται πως δεν ήμασταν και τόσο ασήμαντοι και ανίσχυροι. Υπήρχε πρώτα εκείνη η μυστική «χημεία» ενός τόπου και ενός λαού. Μπορεί ο λαός να ήταν αγράμματος, ταπεινωμένος και αγνοημένος. Βρέθηκε, όμως, να ζει σ’ ένα τόπο με μεγάλη ιστορία, να αισθάνεται απόγονος ένδοξων προγόνων και προπαντός να μιλάει σχεδόν την ίδια γλώσσα με εκείνους. Ηταν σκλάβοι χριστιανοί και Ελληνες που μιλούσαν ελληνικά, την πανάρχαιη γλώσσα του πιο πλούσιου ώς τότε και πασίγνωστου πνευματικού έργου και της Χριστιανικής Εκκλησίας. Οι νεωτερικές αντιλήψεις για τη θρησκεία και την Εκκλησία όχι μόνο δεν εμποδίζουν, αντιθέτως επιβάλλουν να αναγνωρίσουμε ότι εκείνη την εποχή αποτελούσαν σταθερό σημείο αναφοράς, συσπείρωσης και οργάνωσης.

Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα μέσα από αυτή την αδιαμόρφωτη μάζα του λαού, άρχισαν να διαμορφώνονται μερικές επίλεκτες και δυναμικές ομάδες. Ηταν πρώτα οι έμποροι, οι βιοτέχνες και οι ναυτικοί. Οι πρώτοι Φιλικοί ήταν ασήμαντοι εμπορευόμενοι, ούτε καν έμποροι. Ο πατέρας του Ρήγα ήταν μεγάλος για την εποχή έμπορος και βιοτέχνης. Οι Οθωμανοί κατακτητές, εθισμένοι στην αρπαγή, ευτυχώς «περιφρονούσαν το εμπόριο και τη βιοτεχνία» (Γουντχάουζ). Οι έμποροι, οι βιοτέχνες και οι ναυτικοί άρχισαν να συσσωρεύουν πλούτο και δύναμη.

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας, στην Πελοπόννησο, στα Νησιά, στην Ηπειρο, στη Θεσσαλία, στη Μακεδονία, άρχισαν να διαμορφώνονται κέντρα ανάπτυξης όμοια με εκείνα της Ευρώπης. Εκείνο που τους έλειπε ήταν το «εθνικό κράτος» να τα προστατεύσει και να εγγυηθεί τη συνέχειά τους.

Δεν έφταναν οι έμποροι, οι ναυτικοί και ο πλούτος για να διαμορφώσουν την «άρχουσα τάξη» των σκλάβων, το εθνικό φρόνημα και την πολιτική της. Τολμηροί και εξωστρεφείς καθώς ήταν ταξίδευαν σε όλη την Ευρώπη, έστησαν πρακτορεία και ανθηρές παροικίες, γνώρισαν τις ευρωπαϊκές φιλελεύθερες ιδέες, καλλιέργησαν τα γράμματα και πολύ σύντομα, άρχισαν να περιβάλλονται από συγκροτημένη ελληνική διανόηση. Ηταν μια αναγέννηση και μια εποποιία που συντελέσθηκε 2-3 δεκαετίες πριν από την Επανάσταση. Αν πρέπει να αναζητήσουμε κάποιο θαύμα, εκεί θα το βρούμε.