Μια χώρα σε ένα βιβλίο

Στο δωμάτιο 307 του ξενοδοχείου «Ασία», της μικρής τουρκικής πόλης Καρς, έχει συγκεντρωθεί πολύς κόσμος. Σκοπός της συνάντησης να υπογράψουν οι κάτοικοι ένα κείμενο, το οποίο θα στείλουν σε γερμανική εφημερίδα, για να ενημερώσουν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη για το στρατιωτικό πραξικόπημα που βρίσκεται σε εξέλιξη στο Καρς. Οι αντιδράσεις ποικίλλουν: «Οι Ευρωπαίοι δεν είναι φίλοι μας, εχθροί μας είναι. Οχι επειδή είμαστε εχθρικοί απέναντί τους, αλλά επειδή από ένστικτο μας υποτιμούν», υποστηρίζει ένας στρατευμένος ισλαμιστής. Ενας νεαρός Κούρδος λέει με πάθος την άποψή του: «Δεν είμαστε βλάκες! Είμαστε φτωχοί! Το μεγάλο λάθος της ανθρωπότητας, η μεγαλύτερη παραπλάνηση χιλιάδες χρόνια τώρα, είναι αυτή: Πάντοτε συγχέονται η φτώχεια με τη βλακεία». Κάποιος άλλος προσθέτει τη δική του σκέψη: «Η ανθρωπότητα δεν δείχνει πια καμιά επιείκεια στους λαούς που αλληλοσκοτώνονται, δολοφονούν, βασανίζουν. Ο κόσμος δεν ανέχεται πια τα καταπιεστικά έθνη». Ενας ηλικιωμένος, αριστερών πεποιθήσεων, αντιτείνει: «Σ’ αυτή τη χώρα δεν έχουν μόνο οι ισλαμιστές εθνική περηφάνια, αλλά και οι δημοκράτες...». Η συζήτηση έχει ανάψει: «Οταν αυτοί (οι δυτικοί) γράφουν ποιήματα ή τραγουδάνε, το κάνουν στο όνομα όλης της ανθρωπότητας. Αυτοί είναι οι άνθρωποι. Εμείς είμαστε μόνο μουσουλμάνοι. Τα δικά μας ποιήματα είναι απλώς “έθνικ”». Μια νεαρή μουσουλμάνα που «οι πεποιθήσεις της την οδήγησαν να κάνει τη μαντίλα της σημαία», νιώθει τόση αηδία από την έκβαση της συγκέντρωσης που απειλεί να «ξεσκεπαστεί μπροστά σε όλους».
Ο,τι συζητούν οι αναλυτές και καταγράφουν σε μακροσκελή άρθρα στον Τύπο για την τουρκική κοινωνία, με αφορμή τις πρόσφατες εκλογές, ο Ορχάν Παμούκ το συνόψισε πριν από τρία χρόνια στο μυθιστόρημά του «Χιόνι» (φέτος κυκλοφόρησε στα Ελληνικά, από την «Ωκεανίδα»). Στο κεφάλαιο 31 του ογκώδους βιβλίου του, χωράει ένα ολόκληρο κράτος σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου: κοσμικό κράτος και στρατευμένους ισλαμιστές, Κούρδους αντάρτες, αριστερούς αγωνιστές, δημοκράτες, χαφιέδες, θεατρίνους, ποιητές, εν δυνάμει πραξικοπηματίες. Κοινό αίτημα: η επικοινωνία με τη Δύση.
Ο Τούρκος νομπελίστας δημιουργεί μια πολιτική αλληγορία που προσεγγίζει την κοινωνία του ιστορικά, την ανατέμνει ψυχολογικά, εκθέτει και ταυτόχρονα σέβεται τις ιδιομορφίες της. Ο Παμούκ χρησιμοποιεί την ισχύ του για να μεταφέρει τα διλήμματα της σύγχρονης Τουρκίας: Είναι ευρωπαϊκή χώρα; Πόσο το φονταμενταλιστικό Ισλάμ μπορεί να ανταποκριθεί στον ευρωπαϊκό χαρακτήρα της; Πώς ένας καλλιτέχνης μπορεί να προσεγγίσει αυτά τα θέματα;
Η σύγκρουση είναι διάχυτη στο βιβλίο. Οχι μόνο με τη Δύση αλλά και ανάμεσα στις αποχρώσεις της ίδιας της παράδοσης του κοσμικού κράτους, στη βαθιά ριζωμένη θρησκευτική πίστη, «δεκανίκι» ενός σύνθετου πληθυσμού που δεν έχει πού αλλού να βασιστεί. Το βλέμμα του συγγραφέα, βαθύ, αμείλικτο, αποκαλύπτει χωρίς να φοβάται τις ρήξεις, κατανοεί χωρίς να εθελοτυφλεί, στρέφει στη Δύση το εμμονικό, αναχρονιστικό, σπαρακτικό, δύσμορφο αλλά και αφοπλιστικά ανθρώπινο, πλούσιο και υπερήφανο πρόσωπο της Τουρκίας. Χωρίς να κρύβει ότι ο Ευρωπαίος μέσα του ανησυχεί.

Tης Μαριας Κατσουνακη, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 7/08/2007