Φιλελεύθερη σοσιαλδημοκρατία

Του Γιώργου Σιακαντάρη

Στην Ελλάδα της κρίσης και του φθαρμένου πολιτικού συστήματος, ερωτήματα του τύπου αν μπορεί η σοσιαλδημοκρατία να είναι φιλελεύθερη μοιάζουν παράταιρα και παράλογα. Το δυστύχημα είναι πως, ακριβώς επειδή αποφεύγαμε να τα θέτουμε, οδηγηθήκαμε στην παρούσα κρίση. Θεωρώ πως το μείζον ερώτημα δεν πρέπει να είναι το τι θα γίνει αύριο με το ΠΑΣΟΚ, αλλά το γιατί στην Ελλάδα ποτέ δεν αναπτύχθηκε μια ισχυρή σοσιαλδημοκρατική συνιστώσα. Ισως γιατί πολλές σωστές απαντήσεις, όπως ήταν η δημιουργία του ΠΑΣΟΚ, δόθηκαν σε λάθος ερωτήσεις και στον ελληνικό σοσιαλιστικό χώρο ποτέ δεν τέθηκε το ερώτημα της σχέσης σοσιαλδημοκρατίας και φιλελευθερισμού.

Μερικοί βεβαίως αναρωτιόνταν για το κατά πόσο είναι εφικτή η συμφιλίωση της φιλελεύθερης υπεράσπισης των ελευθεριών με το σοσιαλιστικό πρωτείο της κοινωνίας. Αυτό το ερώτημα όμως είναι λανθασμένο, μια που αφετηρία του φιλελευθερισμού και του δημοκρατικού σοσιαλισμού είναι το πρωτείο του ελεύθερου ατόμου. Αυτή είναι η ελευθερία που προκύπτει μέσα από την ισότητα δυνατοτήτων και ευκαιριών κάθε ξεχωριστού ατόμου. Φιλελευθερισμός και δημοκρατικός σοσιαλισμός είναι αλληλοσυμπληρούμενα ιδεολογικά προτάγματα, κοινή αρχή των οποίων είναι η καντιανή αρχή sapere aude, τόλμησε να σκεφτείς και σκέψου ο ίδιος. Προϋπόθεση για την πλήρη ένταξη ενός ανθρώπου σε μια κοινωνική ομάδα είναι η εκ μέρους του συνειδητοποίηση της διαφορετικότητάς του από κάθε κοινωνικό σύνολο. Συνεκτικές είναι αυτές οι κοινωνίες οι οποίες φτιάχνονται από ανθρώπους που πιστεύουν στην αυτοτελή τους δύναμη. Καμία κοινωνική αλληλεγγύη δεν μπορεί να σταθεί εκεί όπου οι άνθρωποι αισθάνονται εξαρτημένοι από αυθεντίες (θρησκευτικές ή πολιτικές) πέρα από τους ίδιους.

Αντίπαλος των δύο ιδεολογιών είναι η αρχή του κοινοτισμού. Ο κοινοτισμός (ό,τι προσωπείο και να φορά, είτε το δεξιό της παράδοσης, της ενότητας αίματος και φυλής είτε το αριστερό της υποταγής του ατομικού στο κοινωνικό) δεν παύει να αποτελεί μια αρχή η οποία βρίσκεται σε ευθεία αντίθεση με τις προτεραιότητες του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού.

Μήπως τότε η ειδοποιός διαφορά τους βρίσκεται στο αίτημα της κοινωνικής αναδιανομής και αλληλεγγύης; Είναι αλήθεια πως συστατική αρχή του φιλελευθερισμού είναι η μη επέμβαση του κράτους στη σφαίρα της ιδιοκτησίας και της οικονομίας. Ο πολιτικός και οικονομικός φιλελευθερισμός συμπίπτουν στην αρχή της μη επέμβασης του κράτους στη σφαίρα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Ταυτόχρονα όμως είναι αλήθεια ότι o κλασικός φιλελευθερισμός δεν είναι μόνο μια θεωρία υπεράσπισης των ελευθεριών αλλά και μια θεωρία καταδίκης των κοινωνικών ανισοτήτων και υπεράσπισης της κοινωνικής δικαιοσύνης. Πρώτος ο κλασικός φιλελευθερισμός, και όχι ο Μαρξ, υποστήριξε ότι ακόμη και η ελάχιστη απαλλοτρίωση του προϊόντος της εργασίας των εργαζομένων αποτελεί το εφαλτήριο από το οποίο ξεκινά η κοινωνική ανισότητα. Είναι αυτός ο φιλελευθερισμός που ανέδειξε σε κεντρική του θέση το αίτημα της κοινωνικής αναδιανομής. Ο κλασικός φιλελευθερισμός πιστεύει πως ακόμη και αν ορισμένοι συσσωρεύουν όσα αγαθά επιθυμούν μέσω της εργασίας τους, χρειάζεται να υπάρχουν τρόποι ώστε οι υπόλοιποι να μην αποκλείονται από τη δυνατότητα ιδιοποίησης μέρους αυτών των αγαθών. Για να γίνει όμως κάτι τέτοιο, χρειάζεται το κράτος να εξασφαλίζει κάποια συγκεκριμένα δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην ιδιοκτησία (property), στη ζωή, την ελευθερία και την περιουσία (estate). Αυτές ακριβώς είναι οι θέσεις που διαφοροποιούν και τον δημοκρατικό σοσιαλισμό από τον ολοκληρωτικό.

Μήπως τότε η διαχωριστική γραμμή ανάμεσά τους τίθεται στο ζήτημα της σχέσης της ελευθερίας με την ισότητα; Μπορεί για τον φιλελευθερισμό η ελευθερία του πολίτη να εκφράζει το αίσθημα της προσωπικής ασφάλειας και της προστασίας της ιδιοκτησίας, αλλά το πνεύμα της ελευθερίας δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς εκείνη, τη στηριζόμενη στην αρχή της ισότητας, ισορροπία μεταξύ των τάξεων. Αυτό σημαίνει πως ελευθερία δεν είναι μόνο η απουσία εξωτερικής παρεμβολής, βασική θέση του φιλελευθερισμού, αλλά και η απουσία κοινωνικής εξάρτησης, η οποία βρίσκεται στην προμετωπίδα του δημοκρατικού σοσιαλισμού και του ρεπουμπλικανισμού.

Φυσικά, όπως τόνισα από την αρχή, οι δύο ιδεολογίες ταυτίζονται και στο θέμα της προτεραιότητας της ατομικότητας έναντι του κοινοτισμού. Μάλλον πιο σωστό είναι ότι η προτεραιότητα του ατόμου (φιλελευθερισμός) αποκτά πραγματική αξία, όταν γίνεται αφετηρία για την κοινωνικοποίηση του αυτόνομου και ανεξάρτητου ατόμου (σοσιαλισμός). Γιατί οι συνεκτικές κοινωνίες φτιάχνονται από πολίτες που πιστεύουν στους εαυτούς τους. Μόνο τέτοιοι πολίτες κατανοούν τι σημαίνει πραγματική κοινωνική αλληλεγγύη και δικαιοσύνη. Τελικά, φιλελεύθερο είναι εκείνο το άτομο που τους όρους της αυτονομίας και της ελευθερίας του τούς κτίζει μέσα στον κοινωνικό κόσμο και στις ταξικές και κοινωνικο-πολιτικές συγκρούσεις.

Η ενότητα του φιλελευθερισμού με τον δημοκρατικό σοσιαλισμό ή ακόμη και η ενότητα των φιλελευθέρων με τους σοσιαλδημοκράτες αποτελεί τον μοναδικό δρόμο για την υπέρβαση της κρίσης και των δύο ρευμάτων. Οι φιλελεύθεροι δεν πρέπει να εμμένουν άλλο στον αυτοματισμό της αγοράς, εξάλλου αυτή η θέση δεν είναι καν φιλελεύθερη, με την κλασική έννοια του όρου. Οι δε σοσιαλδημοκράτες δεν μπορεί να κατηγορούν την έννοια της ατομικότητας και ταυτόχρονα να αναζητούν λύσεις στον χώρο της φιλανθρωπίας για την κρίση του κράτους πρόνοιας. Τα «δίκτυα αλληλεγγύης στις γειτονιές» μπορεί να είναι πρόταση της Εκκλησίας και των φιλανθρωπικών μη κυβερνητικών οργανώσεων, δεν μπορούν να είναι όμως προτάσεις της σύγχρονης ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας.

Αν πάντως ρωτήσει κανείς για την ελληνική σοσιαλδημοκρατία, αυτή μάλλον δεν πρόλαβε να δρέψει ούτε καν τις δάφνες της κλασικής σοσιαλδημοκρατίας, γιατί ο ελληνικός σοσιαλισμός, αντί να παντρέψει τα αιτήματα της ελευθερίας με την ισότητα, προώθησε την ισοπέδωση μέσω του κρατισμού.

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι διδάκτωρ Πολιτικών Επιστημών. Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Οι μεγάλες απουσίες», από τις Εκδ. Πόλις