Οι ιδέες. Στην αρχή του λαϊκισμού: άτομο κατά του πολίτη

Του Mark Lilla

Πολλοί νέοι σήμερα, και όχι μόνον στις Ηνωμένες Πολιτείες, βλέπουν τη δημοκρατία υπό το φως των ταυτοτήτων. Δεν θεωρούν τους εαυτούς τους δημοκράτες πολίτες αλλά άτομα, το καθένα με μια δική του ταυτότητα που το καθιστά διαφορετικό από τους άλλους. Σήμερα πολλοί νέοι στις Ηνωμένες Πολιτείες περιορίζουν την πολιτική τους ενεργοποίηση στα κοινωνικά προβλήματα που θεωρούν ότι αναφέρονται στην ταυτότητά τους. Σε ένα πρόσωπο σαν και μένα, που μεγάλωσε στη διάρκεια των ιδεολογικών μαχών του Ψυχρού Πολέμου, προκαλεί αμηχανία το να βλέπει τόσους νέους επικεντρωμένους έτσι στα προσωπικά ζητήματα αυτού του είδους και με ελάχιστο ενδιαφέρον για τα ζητήματα οικονομικής δικαιοσύνης ή εξωτερικής πολιτικής. Οι μεγάλες ιδεολογίες και οι αφηγήσεις που προσπαθούσαν να εξηγήσουν τα πάντα είχαν προβλήματα, αλλά τουλάχιστον συνέβαλλαν στο να κατανοήσουμε πως τα πράγματα συνδέονταν μεταξύ τους.

Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες η ριζοσπαστική Αριστερά αντιτίθεται στον οικονομικό νεοφιλελευθερισμό και προωθεί αυτό που θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως κοινωνικό νεοφιλελευθερισμό. Η οικοδόμηση της αλληλεγγύης δεν είναι ο πρωταρχικός της στόχος. Ενισχύει μόνον τον ριζικό ατομικισμό των καιρών μας. Οι επιπτώσεις της οικονομικής παγκοσμιοποίησης έχουν αποσταθεροποιήσει τις κυβερνήσεις σε όλα τα μέρη του κόσμου και έχει διευρυνθεί το χάσμα ανάμεσα σε μια πλούσια και μορφωμένη ελίτ και σε μια αυξανόμενη και δυσαρεστημένη υπο-τάξη, στερούμενη ελπίδας. Εξάλλου, ο κοινωνικός νεοφιλελευθερισμός παρήγαγε ένα ψυχολογικό αποτέλεσμα και αποδυνάμωσε τους κοινωνικούς δεσμούς. Οι νέοι αναβάλλουν τον γάμο ή επιλέγουν να ζουν μόνοι τους. Συνεχίζουν να αυξάνονται οι περιπτώσεις κατάθλιψης και αυτοκτονίας. Αυτό δεν συμβαίνει επειδή λείπουν το χρήμα και οι ευκαιρίες, αλλά επειδή γίνονται αυτό που ο Μισέλ Ουελμπέκ στα τρομακτικά του μυθιστορήματα αποκάλεσε «στοιχειώδη σωματίδια».

Οι δημοκρατικές κοινωνίες κατακερματίζονται. Κυβερνήσεις ανίκανες να ελέγξουν τις επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομίας ή την παράνομη μετανάστευση εμφανίζονται αδύναμες και ανεπαρκείς. Αυτό οδηγεί τους εκλογείς να αλλάζουν συνέχεια ηγέτες και κόμματα, που επαγγέλλονται ότι θα κατορθώσουν να ελέγξουν αυτές τις δυνάμεις, αλλά δεν είναι ικανά να το κάνουν. Οπως δείχνουν οι εκλογές στις Ηνωμένες Πολιτείες, η χώρα μου είναι διαιρεμένη σε δύο «φυλές» που νιώθουν βαθιά δυσπιστία η μια για την άλλη. Από τη μια μεριά υπάρχει μια φιλελεύθερη και μορφωμένη κοσμοπολίτικη ελίτ, η οποία θέτει έμφαση στα ζητήματα προσωπικής ταυτότητας, περιφρονεί τη θρησκεία και θέλει να αποδεχτούμε τους μετανάστες, νόμιμους ή μη, σε μια περισσότερο πολυπολιτισμική κοινωνία. Αυτή η ελίτ κυριαρχεί στους πολιτιστικούς μας θεσμούς, στα πανεπιστήμια, στα μέσα μαζικής επικοινωνίας και στο Χόλιγουντ. Η δεξιά «φυλή», αντίθετα, συνενώνει τους λιγότερο μορφωμένους, τους περισσότερο θρησκευόμενους, τους λευκούς και τους άνδρες. Καθώς νιώθει περιφρόνηση για τις πολιτιστικές ελίτ, αυτή η «φυλή» υποστηρίζει τη δική της πολιτική ταυτότητας προκειμένου να ανταγωνίζεται με τις άλλες ομάδες.

Οι λαϊκιστές κατόρθωσαν να την πείσουν ότι αυτή είναι ο αληθινός αμερικανικός «λαός» και όχι οι ελίτ, και ότι η χώρα τους έχει κλαπεί από αυτές τις ελίτ. Αυτή η αμερικανική Δεξιά ελέγχει σήμερα όλα τα επίπεδα της κυβέρνησης. Και επικεφαλής της είναι ένας δαιμονισμένος και επιδέξιος δημαγωγός, που συσσωρεύει εξουσίες στρέφοντας τους μισούς Αμερικανούς εναντίον των άλλων μισών. Τι μπορούμε να κάνουμε; Μακροπρόθεσμα θα πρέπει να ανακαλύψουμε εκ νέου τις αρετές της ιδιότητας του πολίτη.

Σήμερα οι κοινωνίες μας είναι πολύ διαφορετικές. Ζούμε μια ιδιωτική ζωή περισσότερο ατομικιστική σε σχέση με το παρελθόν. Ωστόσο, η μοίρα μας είναι κοινή. Υπάρχει ένα κοινό καλό το οποίο πρέπει να προστατεύεται προς το συμφέρον όλων. Και αν θέλουμε να ζητήσουμε από τους ανθρώπους να το προστατέψουν, οφείλουμε να στηριχτούμε όχι σε μια επιθυμία, αλλά μάλλον σε ένα κοινωνικό δεδομένο: όποιες και αν είναι οι διαφορές μας ή η «φυλή» μας, αυτό που έχουμε κοινό είναι η ιδιότητα του πολίτη. Εχουμε όλοι γεννηθεί ή πολιτογραφηθεί πολίτες και δικαιούμαστε ισότιμη μεταχείριση. Και πρέπει να θυμόμαστε ότι το να είναι κανείς πολίτης δεν σημαίνει μόνον ότι έχει δικαιώματα, αλλά ότι έχει και υποχρεώσεις, ο ένας έναντι του άλλου και έναντι της δημοκρατίας μας.

Είναι πολύ δύσκολο να διατηρεί κανείς μια αίσθηση των υποχρεώσεών του ως πολίτη. Γι’ αυτό και, ήδη από την αρχαιότητα, οι δημοκρατίες υπέφεραν από εντροπία. Το μοναδικό πράγμα που αληθινά τις διατηρεί ενωμένες είναι η ενεργοποίηση της ιδιότητας του πολίτη. Αν αυτός ο δεσμός δεν στηρίζεται σε ισχυρά θεμέλια ή αποδυναμώνεται, η πολιτική δομή διαλύεται. Μια παρόμοια κατάσταση είναι ορατή στην Ανατολική Ευρώπη. Μετά την πτώση του Τείχους, το 1989, δημιουργήθηκαν δημοκρατικοί θεσμοί, αλλά αυτό που οι θεμελιωτές αυτών των θεσμών δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν ήταν μια συναίσθηση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων που απορρέουν από την ιδιότητα του πολίτη.

Η δημιουργία αυτής της συναίσθησης προϋποθέτει την αλληλοδιαδοχή διάφορων γενεών. Σήμερα βλέπουμε, αντίθετα, την Πολωνία και την Ουγγαρία να υιοθετούν και να εξυμνούν αυτό που ο Ούγγρος πρόεδρος ορίζει ως «μη φιλελεύθερη δημοκρατία». Σε αυτές τις χώρες και στην Ιταλία, την Αυστρία και τη Γαλλία, υπάρχουν πολιτικές δυνάμεις που εδραιώνουν αυτό που φαίνεται να είναι ένα νέο Λαϊκό Μέτωπο, αυτή τη φορά με τη μορφή της ριζοσπαστικής Δεξιάς. Είναι δύσκολο να μην έχουμε την εντύπωση ότι αυτή είναι μια ταινία που την έχουμε ήδη δει. Οι δημοκρατίες χωρίς δημοκράτες δεν διαρκούν. Αποσυντίθενται μετατρεπόμενες σε ολιγαρχίες, θεοκρατίες, εθνοτικούς εθνικισμούς, αυταρχικά συστήματα ή και σε ένα μείγμα όλων αυτών των στοιχείων. Δεν υπερβάλλω όταν λέω ότι οι ενδείξεις όλων αυτών των παθολογιών είναι ορατές στην τωρινή αμερικανική δημοκρατική ζωή. Και με θλίβει η σκέψη ότι και η Ιταλία μπορεί πολύ σύντομα να υποφέρει από την ίδια τη δική μας ασθένεια.

Πηγή: La Repubblica

Πολιτικός επιστήμονας και ιστορικός των ιδεών, ο Μαρκ Λίλα είναι καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα βιβλία του «Η σαγήνη των Συρακουσών» (The Athens Review of Books, 2014) και «Κάποτε φιλελεύθερος και πάλι φιλελεύθερος» (Επίκεντρο, 2018).
Σύμφωνα με τον Λίλα, η αμερικανική φιλελεύθερη διανόηση και το Δημοκρατικό Κόμμα υιοθέτησαν μια πολιτική των ταυτοτήτων και γι’ αυτό εστίαζαν το ενδιαφέρον τους στα δικαιώματα των μειονοτήτων και σε θέματα όπως οι διακρίσεις σε βάρος των Αφροαμερικανών ή των ομοφυλοφίλων κ.λπ. Παραγνώριζαν επομένως την ανάγκη της κοινής πάλης για ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη